Chorwacki hit w schyłkowym PRL-u, czyli co ma Szekspir do Bałkanów

Na wystawie Borisa Bućana, prezentowanej w zabytkowych piwnicach MCK, zawisł plakat do spektaklu Iva Brešana Uroczysty bankiet w przedsiębiorstwie pogrzebowym, wystawionego w 1982 roku na scenie Chorwackiego Teatru Narodowego w Splicie.

Sztuka ta została przetłumaczona na język polski przez Stanisława Kaszyńskiego, wieloletniego profesora Uniwersytetu Łódzkiego, wybitnego teatrologa. Kaszyński pod koniec lat pięćdziesiątych przez trzy lata prowadził lektorat języka polskiego na belgradzkim uniwersytecie i tam złapał bałkańskiego bakcyla. To dzięki niemu Ivo Brešan stał się tak dobrze znanym jugosłowiańskim autorem w Polsce. Jednak to nie ten spektakl przyniósł mu w naszym kraju popularność. W 1971 roku Brešan napisał Przedstawienie Hamleta we wsi Głucha Dolna, które w Polsce zostało wystawione po raz pierwszy cztery lata później na deskach Teatru Lubuskiego w Zielonej Górze, stając się prawdziwym hitem naszych scen. Doczekało się w ciągu kolejnych sześciu lat, do roku 1981, aż dwunastu premier, między innymi na scenach Szczecina, Warszawy, Łodzi, Gdańska, Elbląga, Kalisza, Olsztyna, Krakowa. Już tylko pierwszy zielonogórski spektakl (grany 62 razy) obejrzało ponad 16 tysięcy widzów.

Chorwacką sztukę najbardziej spopularyzowała Olga Lipińska, realizując w 1985 roku jej telewizyjną wersję (wyemitowaną dopiero w 1987 roku) w znakomitej obsadzie aktorskiej – z Januszem Gajosem, Stanisławą Celińską, Januszem Rewińskim, Jerzym Turkiem, Adamem Ferencym i Sylwestrem Maciejewskim. Spektakl został zaliczony do elitarnej kolekcji realizacji – Złotej Setki Teatru Telewizji. Bardzo dobrze pamiętam salwy śmiechu publiczności po brzegi wypełniającej salę Wojewódzkiego Domu Kultury w Przemyślu, kiedy jako licealistka miałam okazję obejrzeć Przedstawienie w ramach Przemyskiej Wiosny Teatralnej (corocznego festiwalu – przeglądu najlepszych teatrów z całej Polski) pod koniec lat siedemdziesiątych.

Skąd taka popularność sztuki Brešana w PRL-u? Przede wszystkim ze względu na polityczną wymowę przemyconą pod płaszczykiem groteskowej treści. Dla ludzi żyjących w realiach praktycznego komunizmu tamtych lat i przyzwyczajonych do „chronicznego dualizmu”, czyli swoistego rozdarcia egzystencji pomiędzy nieoficjalną sferę prywatną i oficjalną poprawną – jedyną słuszną ustrojowo rzeczywistość – aluzje były aż nadto czytelne. Z tego powodu premiera Przedstawienia Hamleta we wsi Głucha Dolna w warszawskim Teatrze na Woli w 1976 roku stała się nie tylko wydarzeniem artystycznym, ale przede wszystkim sensacją towarzysko-polityczną. Zwłaszcza że rolę Maty Bukaricy – partyjniaka i paskudnej kreatury – zagrał Tadeusz Łomnicki, dyrektor teatru, jeden z najwybitniejszych polskich aktorów, ale też bardzo ustosunkowany członek PZPR. Reżyser spektaklu Kazimierz Kutz po latach wspominał: „To mnie bawiło, że partyjny Tadeusz będzie grał partyjną kanalię”. W „Kurierze Polskim” rekomendowano sztukę tytułem Bomba na Woli, autor recenzji zaś przekonywał entuzjastycznie: „Nie zważajcie na upał! Głupstwo tłok w tramwaju czy autobusie! Nie żałujcie na taksówkę! Walcie do Teatru na Woli przy ulicy Kasprzaka 22. Najmłodszy z warszawskich teatrów gra znakomitą sztukę, w znakomitej inscenizacji i znakomicie obsadzoną”.

W czym rzecz? Otóż akcja sztuki ma miejsce w spółdzielni produkcyjnej we wsi zapadłej, ale mającej własny lokalny aparat partyjnej władzy. Spółdzielczy kolektyw pod przewodnictwem ambitnego i despotycznego Bukaricy postanawia wystawić spektakl teatralny – Hamleta Williama Szekspira w adaptacji miejscowego nauczyciela Škuncy, który ma dostosować szekspirowską wersję do intelektualnego poziomu mieszkańców wsi Zagórza Dalmatyńskiego. To wywołuje szereg komplikacji i zmianę akcji, która zaczyna przypominać intrygę angielskiego pierwowzoru. A wszystko to wygrane specyficznym „partyjnym” i jowialnym językiem. „Co z tego – przekonuje wiejskiego nauczyciela do przeróbki Szekspira przewodniczący Bukarica – że on jest pisarzem w tych jakichś tam, w tej jakieś kapitalistycznej Anglii? Za to ja, bracie, jestem tu, w socjalistycznym kraju, sekretarzem organizacji partyjnej. I poprawiaj spokojnie, bracie, bo w tej określonej sytuacji, on wam może, wiecie, was może, wam może skoczyć”.

Ivo Brešan urodził się w 1936 roku. Ukończył slawistykę na uniwersytecie w Zagrzebiu. Przez lata pracował jako nauczyciel w gimnazjum w Szybeniku. Oprócz dramatów teatralnych ma na swoim koncie scenariusze filmowe i telewizyjne oraz liczne powieści. Odszedł trzy lata temu w wieku 81 lat.

Mimo że w polskich teatrach grano także inne jego sztuki, to żadna z nich nie przebiła niezwykłego sukcesu Przedstawienia Hamleta we wsi Głucha Dolna.


Boris Bućan, plakat do spektaklu Uroczysty bankiet w przedsiębiorstwie pogrzebowym, 1982

Ivo Brešan

Wystawę Boris Bućan. Plakaty można bezpłatnie zwiedzać do 16 sierpnia w średniowiecznych piwnicach Międzynarodowego Centrum Kultury.