Klejnot na cmentarzu

Przy ulicy Kozma w dzielnicy Kőbánya w Peszcie, czyli w lewobrzeżnej części Budapesztu, położony jest jeden z największych cmentarzy żydowskich na Węgrzech. Został założony w 1891 roku przez żydowską gminę neologiczną (węgierski nurt judaizmu) tuż w sąsiedztwie Nowego Cmentarza Publicznego. Spoczywają tu członkowie licznej budapeszteńskiej żydowskiej elity – dostojnicy życia religijnego, bankierzy i tuzy biznesu, osobowości świata nauki, kultury i sztuki. Dzisiaj to miejsce przyciąga entuzjastów węgierskiej architektury i sztuki przełomu XIX i XX wieku.

Przy samej ścianie cmentarza stoi rząd wyjątkowych mauzoleów, które zostały zaprojektowane przez znakomitych architektów. Jest wśród nich prawdziwy architektoniczny klejnot – secesyjne mauzoleum rodziny Schmidlów z 1904 roku. Wyróżnia go przede wszystkim zielono-turkusowa kolorystyka ceramicznej okładziny wyprodukowanej przez firmę Zsolnay. Miękko spływająca linia frontowej elewacji, finezyjne mozaiki i wyrafinowane floralne ornamenty inspirowane węgierskim folklorem, nadają szczególnego charakteru architekturze grobowca. Zaprojektował go Béla Lajta prawdopodobnie przy współpracy z Ödönem Lechnerem na zlecenie syna Sándora i Róży Schmidlów. Państwo Schmidlowie byli właścicielami eleganckiego sklepu kolonialnego w centrum Budapesztu przy ulicy Hercegprímás 11, którego wystrój i witrynę projektował również Lajta. Sam architekt, który naprawdę nazywał się Bela Leitersdorfer był pochodzenia żydowskiego i urodził się w  Budapeszcie w 1873 roku w rodzinie krawców. Kształcił się u dwóch znakomitych architektów Alajosa Hauszmanna i Imre Steindla (autora gmachu parlamentu). Wszechstronnie utalentowany, szybko zdobył uznanie i zaliczany był do grona najlepszych architektów w Austro-Węgrzech.

Nieopodal grobowca Schmidlów  zwraca uwagę kolejne dzieło Lajta – miejsce spoczynku rodziny Griesz. Nakryte kopułą wnętrze kryje niezwykle bogatą dekorację mozaikową, w której architekt wykorzystał tradycyjną judaistyczną symbolikę – stylizowane sylwetki lwów (symbol odnoszący się do pokolenia Judy) i palmy. Chociaż Lajta zaprojektował jeszcze kilka innych nagrobków na tym cmentarzu, to wspomniane dwa mauzolea bez wątpienia wyróżniają się najbardziej wysublimowaną dekoracją, w której projektant dążył do syntezy wzorów ludowych i secesyjnego rytu.

Zarośnięta krzewami i drzewami alejka przy cmentarnym murze kryje jeszcze wiele innych, niezwykle ciekawych, architektonicznie mauzoleów jak choćby rodzin Redlisch i Ohrenstein, w formie doryckiej świątyni według projektu Ignáca Alpára z 1902 roku, Wellischów projektu Béli Baráta, rodziny Schőnów z wejściem tajemniczo osłoniętym kamiennymi liśćmi, czy też rodziny Adlerów, w środku którego odkryjemy piękną mozaikę przedstawiająca stylizowane drzewo wykonaną przez Mikse Rótha, jednego z najbardziej uznanych projektantów secesyjnych witraży i dekoracji.  Cmentarz przy ulicy Kozma to miejsce spoczynku takich wybitnych osobowości pochodzenia żydowskiego jak pisarz i dziennikarz Sándor Bródy czy też Alfréd Hajós słynny węgierski sportowiec, olimpijczyk i mistrz Europy w pływaniu, a również architekt. Społeczność żydowska w Budapeszcie była liczna i stanowiła dwadzieścia procent całej populacji miasta. To stąd wzięło się antysemickie określenie Judapest, którego użył Karl Lueger, skrajnie prawicowy burmistrz Wiednia, w latach 1897–1910.



Grobowiec rodziny Schmidlów


Grobowiec rodziny Schmidlów


Grobowiec rodziny Schmidlów



Grobowiec rodziny Grieschów



Grobowiec rodziny Grieschów



Grobowiec rodziny Redlischów



Mauzoleum rodziny Adlerów, mozaika wykonana przez Miksa Rótha



Mauzoleum rodziny Brüllów