Koszyce wyobrażone

Na mapie międzywojennej Republiki Czechosłowackiej Koszyce zajmują miejsce szczególne. Położone w słowackiej części nowo powstałego państwa, nieco na uboczu i z dala od zgiełku wielkomiejskiej Pragi, miasto stało się miejscem narodzin zjawiska określanego mianem koszyckiej moderny. Koszyce lat dwudziestych i początku trzydziestych XX wieku były rodzajem nieformalnej artystycznej „kolonii”, skupiającej artystów słowackich, czeskich i węgierskich. Tych, którzy z miastem związani byli na stałe, i takich, którzy spędzili tam kilka lat czy nawet miesięcy.

Miasto było nie tylko naturalną ramą dla codziennej egzystencji artystów, ale stało się też źródłem inspiracji. W ich pracach Koszyce realne spotykają się z tymi wyobrażonymi. Chętnie sięgano więc po fragmenty miejskiego krajobrazu, symbole industrializacji i cywilizacyjnego postępu, miejskiego stylu życia i kultury spędzania czasu wolnego, takich jak choćby motyw kawiarni. Pojawia się on u Gézy Schillera, który zanim przybył do Koszyc, związany był między innymi ze środowiskiem budapeszteńskim. Artysta, częsty bywalec kawiarni, w których z pasją oddawał się dyskusjom na temat twórczości Picassa – przez co zresztą zyskał przydomek Silanyi-Schiller Picasso – odtworzył atmosferę znanych sobie lokali w pracy zatytułowanej W kawiarni (1924). Zatłoczone wnętrze wypełniają przeróżne typy postaci – pojawia się umieszczona na pierwszym planie figura kelnera obsługującego grupę gości, zadumana nad filiżanką postać kobieca, znudzona dziewczyna opierająca się łokciami o kawiarniany kontuar. Przypomina ona nieco barmankę z ikonicznego obrazu Édouarda Maneta Bar w Folies-Bergère.Podobnie znajdująca się w prawej części płótna postać męska może stanowić dalekie echa prac Picassa czy Modiglianiego.

Ten sam motyw, lecz uzyskany zgoła innymi środkami malarskimi można odnaleźć u pochodzącego z Koszyc Júliusa Jakoby’ego, nazywanego niekiedy „kronikarzem” tego miasta. W kompozycji W barze (1929) uwagę zwraca nieco wycinkowe, „migawkowe” kadrowanie – przejawia się ono choćby w „obciętej” sylwecie postaci kobiecej i bliskości pierwszego planu. Przedstawiona na obrazie para swobodnie rozparta na krzesłach i z papierosami w dłoniach w milczeniu oddaje się kawiarnianemu rytuałowi. Ten drobny detal przypomina też o tym, że dwudziestolecie międzywojenne przyczyniło się do popularyzacji – dziś już zgoła nie tak entuzjastycznie wspieranego – zwyczaju palenia papierosów, co w przypadku kobiet nabierało wręcz emancypacyjnego wymiaru i równocześnie było nieodłącznym atrybutem życia kawiarnianego.



Koszyce, katedra św. Elżbiety, widok z pocz. XX wieku.

Koszyce, Teatr Narodowy, widok lata 20.–30. XX wieku.

Géza Schiller, W kawiarni, 1924.

Július Jakoby, W barze, 1929.

Wystawa Koszycka moderna prezentowana była w Galerii MCK w 2016 roku.