Nowe Domy na prowincji

Nowe Domy to nazwa osiedla mieszkaniowego, założonego w 1931 roku na przedmieściu Stanisławowa – miasta pełniącego wówczas administracyjną funkcję stolicy krańcowego południowo-wschodniego województwa II RP, a obecnie zachodnioukraińskiego miasta, noszącego nazwę Iwano-Frankiwsk. Nazwa osiedla Nowe Domy z początku lat trzydziestych XX wieku nawiązywała do niemieckiego terminu Neues Bauen. W Niemczech pojęcie to oznaczało stosowanie kompleksowej modernizacji, której ideą przewodnią było budowanie nowoczesnych osiedli, rozwój idei mieszkania minimum oraz nowoczesne wyposażenie wnętrz . „Kuźnią” nowych domów przed pierwszą wojną światową były warsztaty Bauhausu.

Inicjatorem powstania Nowych Domów w Stanisławowie był Benedykt Lieberman, syn właścicieli potężnej fabryki drożdży i spirytusu, który po powrocie z kilkuletniego pobytu w Wiedniu i we Frankfurcie nad Menem postanowił podjąć kroki modernizujące rodzinny biznes. Jednym z nich była decyzja o stworzeniu nowoczesnego osiedla, częściowo dla robotników fabryki, a częściowo z myślą o inwestycji w nieruchomości.

Autorem projektu nowego osiedla od strony zarówno urbanistycznej, jak i architektonicznej, a także wystroju wnętrz został Paul Engelmann, kuzyn żony Benedykta Liebermana i znakomity austriacki architekt i filozof. Engelmann był jednym z ulubionych uczniów Adolfa Loosa w jego Bauschulew Wiedniu. Był również osobistym sekretarzem pisarza, krytyka i kulturoznawcy Karla Krausa oraz przyjacielem filozofa Ludwiga Wittgensteina w czasach, gdy ten kończył właśnie swój Tractatus logico-philosophicus. Owocem tej przyjaźni była wspólna praca przy Haus Wittgenstein – budowanym na zlecenie siostry Ludwika Margaret Stonborough-Wittgensteinmodernistycznym domu, składającym się z trzech prostokątnych bloków, ukończonym w 1928 roku.

Na początku lat trzydziestych Paul Engelmann nie miał stałego zatrudnienia, Benedykt Lieberman zaś dysponował środkami i był chętny do zrobienia czegoś innowacyjnego. Zaangażował więc Paula w stanisławowski projekt. Osiedle Nowe Domy okazało się największym dotychczasowym dziełem architekta, a Stanisławów dzięki niemu stał się miejscem architektonicznych wydarzeń na skalę europejską.

W założeniu osiedle mieszkaniowe Nowe Domy miało wcielać zalążki utopii społeczno-etycznej, przypisując architekturze moc moralnego ulepszenia człowieka, formalnie zaś akcja przybrała formę mieszkaniowo-budowlanej spółdzielni. Chcąc przekonać mieszkańców Stanisławowa do nabycia domów i udziałów, Lieberman wzniósł dwa pierwsze budynki, w których urządził wystawę i kampanię promocyjną. O całym przedsięwzięciu pisano w czasopiśmie „Dom. Osiedle. Mieszkanie”, nazywając go „importem prawdziwego Bauhausu”.

Szeregi tych regularnych niegdyś domów z gładkimi fasadami i płaskimi dachami, mieszczące nowoczesne funkcjonalne mieszkania z ogródkami, sprawiają dziś wrażenie przypadkowej zabudowy. Nagminnie przebudowywane, utraciły swój pierwotny modernistyczny kształt.

Nowe Domy w Stanisławowie pojawiły się jako temat na wystawie Architektura niepodległości w Europie Środkowej w dziale poświęconym nowoczesnemu budownictwu mieszkaniowemu.