Wiek epidemii – polscy uczeni w petersburskim Instytucie Medycyny Eksperymentalnej

„– Tu oto – objaśnia uprzejmy przewodnik – hodujemy dżumę, tu znowu hodowla błonicy, a tu cholera. Może wejdziemy do dżumy?...

– I owszem! Dżuma w hermetycznie zamkniętych słojach, jak w więzieniu, nie musi być groźna. Pobyt śród «Wrogów ludzkości» byłby może przyjemny, gdyby nie duszność z iście tropikalnego upału, która nas zmusza chwytać za klamkę. […]

Pierwsze piętro (gmach jest wysoki, jednopiętrowy) obejmuje: laboratorjum Nenckiego, pokój jego asystenta, gabinet Nenckiego, salę analiz elementarnych, pokój z wagami, pokój do mikroskopowania, laboratorjum ogólne, pokój do siarkowodoru.

Nencki nie mieszka w instytucie; asystenci i pracownicy, przeciwnie, mają osobny pawilon, gdzie też są sale jadalne i do zabaw. Instytut tworzy niejako osobny świat, odcięty od reszty świata, z którym łączy go tylko poczta i telefon”.

W 1897 roku wizytę w petersburskim Cesarskim Instytucie Medycyny Eksperymentalnej (IME), nowoczesnej placówce naukowo-badawczej, tak właśnie relacjonował korespondent „Kurjera Warszawskiego”. Rolę „uprzejmego przewodnika” odgrywał Szymon Dzierzgowski (1866–1928), jeden z asystentów współtwórcy nowoczesnej chemii fizjologicznej (biochemii), chemika i lekarza fizjologa, prof. Marcelego Nenckiego (1847–1901).

Do dziś część IME mieści się w tym właśnie budynku na Wyspie Aptekarskiej przy ul. Akademika Pawłowa 12 (dawniej Łopuchinskiej). Nenckiemu, o którego przyjazd do Rosji zabiegał kurator tej placówki wielki książę Aleksander Piotrowicz Oldenburski, ofiarowano kierownictwo specjalnie utworzonego dlań Zakładu Chemii. Do rosyjskiej stolicy polski uczony przybył w 1891 roku ze Szwajcarii, gdzie od 1872 roku związany był z Uniwersytetem Berneńskim. Powstała tam pod jego kierunkiem szkoła biochemiczna często była nazywana „szkołą Nenckiego”. Nad Newę ściągnął także część swoich berneńskich współpracowników, wśród których byli Nadieżda O. Ziber-Szumowa, S. Dzierzgowski i Martin Hahn.

Nencki kontynuował tam m.in. prace nad chemią soków żołądkowych, blisko współpracując ze znakomitym fizjologiem i późniejszym odkrywcą odruchów warunkowych prof. Iwanem P. Pawłowem. Wraz z zespołem przeprowadził też intensywne badania nad etiologią chorób zakaźnych, w tym cholery, dyfterytu i dżumy zwierzęcej. Szczególną uwagę poświęcał przyczynom cholery, której mechanizm starał się wyjaśnić przed niemieckim uczonym Robertem Kochem. Aby lepiej obserwować rozwój choroby, włączył się w poszukiwania metod zwalczania jej epidemii w Baku i Astrachaniu (1892 i 1893). W 1895 roku zainteresowała go szerząca się wśród bydła rogatego w guberni tyfliskiej i Czycie epidemia księgosuszu. Rozpoczął wówczas intensywne badania laboratoryjne, dążąc do wytworzenia skutecznej surowicy przeciw tej groźnej chorobie. W 1899 roku nowa fala epidemii wystąpiła w Gruzji, szybko jednak została opanowana dzięki stworzonej przezeń surowicy.

Ciesząc się szacunkiem rosyjskich uczonych, Nencki posiadał honorowe członkostwa petersburskiego Towarzystwa Farmaceutycznego oraz Towarzystwa Lekarzy Rosyjskich. W roku 1901 został członkiem Koła Lekarzy Polskich, powołanego wówczas do życia pod egidą Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny. W tym samym roku zmarł w Petersburgu, pochowany został jednak w Warszawie. W 1903 roku w Zakładzie Chemii IME odsłonięto jego brązowe popiersie dłuta Antoni Olesiński.

Chemik i higienista S. Dzierzgowski, w przyszłości także myśliciel polityczny i działacz… ruchu monarchistycznego (autor wydanej w 1925 roku w Warszawie książki Demokracja a monarchia), po powrocie do odrodzonej Polski w 1918 roku związał się z Uniwersytetem Warszawskim. Zanim to jednak nastąpiło pod okiem swego mentora zajmował się w Petersburgu najpierw chemią związków aromatycznych, a następnie badaniami doświadczalnymi nad uodpornieniem ustrojów przed zarazkami wywołującym tyfus, dżumę, cholerę i błonicę. Uczestniczył w zwalczaniu epidemii dżumy w Kraju Astrachańskim (1899–1900) i cholery we wschodnich i południowych rejonach Rosji. Wyniki związanych z tymi zagadnieniami dociekań i obserwacji ogłosił w latach 1895–1900 w ponad 60 publikacjach, m.in. w ogłoszonym w 1899 roku w Warszawie Przyczynku do nauki o dezynfekcji mieszkań. Po śmierci Nenckiego został w 1901 roku kierownikiem Wydziału Higieny IME, zaś w 1913 dyrektorem całego IME. W czasie pierwszej wojny światowej jako członek komitetu wojennego organizował obronę przeciwgazową oraz walkę z epidemiami na froncie i wśród ludności cywilnej Piotrogrodu.



Gmach Cesarskiego Instytutu Medycyny Eksperymentalnej w Petersburgu przy ul. Łopuchinskiej (obecnie ul. Akademika Pawłowa 12) w roku jego inauguracji.

Współczesny widok gmachu Instytutu Medycyny Eksperymentalnej w Petersburgu.

Prof. Marceli Nencki, chemik i lekarz fizjolog, wieloletni kierownik zakładu chemii petersburskiego Instytutu Medycyny Eksperymentalnej.

Kondukt odprowadzający zwłoki prof. M. Nenckiego na petersburski dworzec Kolei Warszawskiej w październiku 1901 roku.

Odsłonięte w 1903 roku w petersburskim Zakładzie Chemii Instytutu Medycyny Eksperymentalnej brązowe popiersie prof. M. Nenckiego dłuta Antoniego Olesińskiego.

Więcej o Nenckim, Dzierzgowskim i innych polskich uczonych działających w Rosji w encyklopedii internetowej Polski Petersburg.